คติ ความเชื่อ เรื่อง การลอยกระทง ของคนไทยแต่ละคนมีความแตกต่างกัน สิ่งที่ถูกสอนกันมาตั้งแต่เด็กๆ คือ ลอยกระทง เป็นการขอขมา พระแม่คงคา เพราะตลอดปีเราใช้น้ำหรือบางครั้งทิ้งสิ่งที่ไม่ดีลงน้ำ ลอยกระทงจึงป็นโอกาสให้ ขอโทษ ขอขมา อีกความเชื่อหนึ่งมามีมาแต่โบราณรองลงมาจากการขอขมาคือ สะเดาะห์เคราะห์ ลอย ทิ้งความทุกข์ เคราะห์ร้าย หรือสิ่งที่ไม่ดีออกไป การลอยกระทงยังมีเหตุผลและความเชื่อแตกต่างกันอีกมากโดยเฉพาะในประเทศกลุ่มอุษาคเนย์ เช่น เป็นการอุทิศหรือส่งของให้คนตายแล้ว เรื่องนี้เป็นความเชื่อแบบจีน ความเชื่อที่ยึดโยงกันศาสนาพุทธ คือ การบูชาพระอรหันต์ คือ พระอุปคุต ที่ปฎิบัติธรรมอยู่ที่สะดือทะเล
ด้วยความเชื่อที่ต่างกันนี่เอง เป็นเหตุผลให้เรา ใส่อะไรบางอย่างลงไปในกระทงเพื่อลอยในวันเพ็ญเดือนสิบสอง จากการรวบรวามสำรวจของ Backbone Mcot พบว่า มี 3 สิ่ง ที่คนนิยมใส่ลงไปในกระทงมากที่สุด ได้แก่
ดอกไม้ธูปเทียน เพื่อตอบสนองการขอขมา การไหว้และการบูชา พระ พระอรหันต์ รวมถึงพระแม่คงคา ดอกไม้ธูปเทียนเป็นตัวแทนที่เหมาะสมที่สุดที่จะใส่ไว้ในกระทง นอกจากนี้ ยังเป็นที่มาของการทำกระทงเป็นรูปดอกบัว ดอกไม้ เพื่อเป็นการน้อมคารวะด้วยความบริสุทธิ์นั่นเอง
อาหาร ในการลอยกระทงตามความเชื่อของคนจีน เป็นการรำลึกถึง ขุนนางตงฉินที่ถูกกดดันให้ฆ่าตัวตาย ด้วยการกระโดดน้ำ ผู้คนจึงคิดถึงและกลัวว่าท่านจะอดอยาก จึงใส่อาหารลงไปในกระทงที่ทำเป็นรูปเรือ เพื่อลอยให้ความเคารพและส่งอาหารไปให้ผู้ตาย นอกจากนี้ในคติแบบไทยภาคตะวันออกเฉียงเหนือ และภาคเหนือ มีการลอยกระทงสาย หรือทำกระทงคู่ไปกับกระทงลอย แต่ใส่อาหารสดอาหารแห้งเพื่อเป็นการบูชา และส่งต่อให้คนที่ยากไร้เก็บหรือรับกระทงใส่ของอุปโภคบริโภคนั้นกลับไปยังชีพ
เงิน บางคนอาจจะไม่อยากเชื่อว่า เงิน เป็นสิ่งที่นิยม ใส่ลงในกระทง ตั้งแต่โบราณมาแล้ว นัยว่าเป็นการทำบุญหรือตอบแทนการกระทำที่ผิดที่มีต่อผู้ที่บูชา ในบันทึกเก่าๆ มีการในเงินเบี้ย หรืออัฐลงไปในกระทง ทุกวันนี้ก็ยังมีที่ใส่เศษสตางค์ลงไปในกระทง เพื่้อเป็นการขอขมา ทำคืน หรือคารวะต่อสิ่งศักดิ์สิทธิ์บ้าง หรือเป็นการอุทิศให้คนที่รับกระทงนั้นต่อไป จึงเป็นที่มาของอาชีพคว่ำกระทงเก็บเงินมีดาดดื่นทั่วประเทศ