พญาสี่หู ห้าตา บางทีเรียกว่า แมงสี่หูห้าตา ดูจากรูปลักษณ์ภายนอก พญาสี่หูห้าตาดูน่ากลัว แต่ดูจากสิ่งที่เป็นและบันดาลให้เกิดขึ้น (ตามความเชื่อ) นับว่าน่าสนใจ ในบันทึกเก่า เล่าเรื่อง พญาสี่หูห้าตาไว้ว่า คือ สัตว์ประหลาด มีความผูกพันกับตำนาน วัดพระธาตุดอยเขาควายแก้ว มีลักษณะเหมือนหมีสีดำตัวอ้วน มีหูสองคู่และตาห้าดวง กินถ่านไฟร้อนเป็นอาหาร เวลาถ่ายมูลเป็นทองคำ ตำนานตรงนี้เองที่ทำให้ พญาสี่หูห้าตาเป็นที่พึ่งทางใจในการขอโชคลาภ ประวัติของพญาสี่หูห้าตา มีหลายตำนาน ตำนานหนึ่งเล่าขานว่า ท่านคือ พระอินทร์ จำแลง แปลงกายมาช่วย ชาวนา จน ๆ เพื่อทะนุบำรุง พระพุทธศาสนาจึงมีการสร้างรูปเคารพเพื่อขอพร
ส่วนวัดพระธาตุดอยเขาควายแก้ว นั้นอยู่บนดอยที่เชียงราย คาดว่าสร้างขึ้นในสมัยพุทธกาล นอกจากวัดนี้ยังมีตำนานแมงสี่หูห้าตา ยังมีตำนานความเผือกแก้วเขาแสง ที่วัดพระธาตุเขาควายแก้วมีชื่อเรียกเช่นนี้เพราะมีพระบรมสารีริกธาตุบรรจุ พระธาตุที่เป็นข้อนิ้วก้อยพระหัตถ์ซ้ายของพระพุทธเจ้า และมีเขาของควายแก้ว
ครูบาเจ้าชัยยะวงศาพัฒนา อธิบายถึงพญาสี่หูห้าตาว่า เป็นปริศนาธรรม จำนวนสี่หูและห้าตานั้นแสดงถึงหลักธรรมทางพุทธศาสนาคือ พรหมวิหารสี่ และศีลห้าเป็นคติแก่พุทธศาสนิกชนให้พึงรักษาและปฏิบัติหลักธรรมถ้าถึงพร้อมด้วยพรหมวิหารสี่ชีวิตย่อมมีความจำเริญ
ตำนานประวัติพญาสี่หูห้าตามีอยู่ว่า มีเมืองเมืองหนึ่ง ชื่อ“พันธุมติ” กษัตริย์ผู้ครองเมืองชื่อ “ท้าวพันธุมติ” มีมเหสีอยู่ 7 องค์ในเมืองเดียวกันมีครอบครัวหนึ่งมีกัน 3 คนพ่อแม่ลูกอาศัยอยู่ ต่อมาพ่อแม่ตายลง ผู้เป็นลูกเอาศพพ่อฝังไว้ใกล้กระท่อมนานเข้าศีรษะของบิดาหลุดออกมา นึกถึงคำพ่อสั่งสอนไว้ว่า ให้เอาเชือกมาผูกศรีษะ แล้วลากไปสู่นครพันธุมติ หากศีรษะไปติดข้องที่ใดให้ทำแร้วเป็นกับดักสัตว์ที่นั้นเมื่อนึกได้จึงลากศีรษะบิดาไปสู่นครพันธุมติ ไปถึงภูเขาแห่งหนึ่ง เมื่อลากศีรษะขึ้นภูเขาไปจนถึงถ้ำแห่งหนึ่งศีรษะไปติดข้องอยู่ปากถ้ำ จึงทำแร้วดักสัตว์ใหญ่ รุ่งเช้าเขาไปดูแร้วที่ดักไว้ ปรากฏว่ามีสัตว์ใหญ่ติดอยู่สัตว์นั้นรูปร่างคล้ายหมีมีหูสี่หู มีห้าตา เขาได้ตัดเอาเถาวัลย์ผูกสัตว์นั้นนำกลับมาบ้าน แล้วหาสิ่งกำบังอย่างมิดชิด จากนั้นไปหาหญ้าและใบไม้มาให้กิน สัตว์สี่หูห้าตา ไม่ยอมกินเอาแต่นอนหลับ เด็กหนุ่ม เป็นพ่อได้กลับมาเกิดเป็นแมงตัวประหลาดจึงนำแมงสี่หูห้าตาไปเลี้ยงที่บ้าน และล้อมคอกไว้โดยไม่ให้ใครเห็น เอาข้าวเอาน้ำให้มันกินแต่มันก็ไม่ยอมกินอะไรที่เขาให้เลยและเขาก็ไม่มีเวลามาดูแลหรือให้ความสนใจกับแมงสี่หูห้าตามากนักเพราะต้องเลี้ยงวัว เลี้ยงควายตามปกติ
พอเข้าฤดูหนาว เด็กหนุ่มจึง เอาไม้มาจุดไฟเพื่อก่อกองไฟ จนเป็นถ่านและมีถ่านหนึ่งกระเด็นออกไปหาแมงสี่หูห้าตา ด้วยความหิวกระหาย มันจึงกินถ่านไฟแดงยังความแปลกใจให้ก่อกองไฟและเขี่ยถ่านให้แมงสี่หูห้าตากินอย่างไม่ขาด วันต่อมาแมงสี่หูห้าตาได้ถ่ายขี้ออกมาเป็นทองคำจำนวนมาก
ท้าวพันธุมติผู้ครองนครมีราชธิดาองค์หนึ่งอายุได้ 16 ปี มีรูปโฉมงดงามเป็นที่หมายปองของบรรดากษัตริย์หัวเมืองต่าง ๆและมีหลายเมืองต่างส่งเครื่องราชบรรณาการมาถวาย ท้าวพันธุมติกำหนดเงื่อนไขไว้ว่าหากเจ้าเมืองใดสามารถสร้างลินคำ(รางน้ำทองคำ) ตั้งแต่เมืองของตนมาจนถึงวังของราชธิดาได้จะยกราชธิดาให้เจ้าเมืองนั้น เงื่อนไขนี้ไม่มีเจ้าเมืองใดสามารถทำได้
เด็กหนุ่มทำได้ จึงได้เป็นราชบุตรเขย เรื่องยังมีต่อในการพยายามได้ตัวพญาสี่หูห้าตา แย่งตัวไปมา จนหนีเข้าไปอยู่ในถ้ำ เอาเป็นว่าแฮปปี้ตอนจบ เรื่องนี้เป็น เจี้ย หรือนิยายพื้นบ้าน ของล้านนา ที่ผู้เฒ่าผู้แก่เล่าให้ลูกหลานฟัง
แม้จะถูกสร้างเป็นปริศนาธรรม แต่แมงสี่หูห้าตา กลายเป็นสัญลักษณ์มงคล ถูกสร้างรูปเคารพไว้ทั่วไปในวัดทางภาคเหนือเรียกได้ว่ามีทุกจังหวัด และมีการสร้างเป็นวัตถุมงคล เป็นเครื่องรางนำโชคนำติดตัว เรียกได้ว่า พญาสี่หูห้าตา เป็น เทพ หรือสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ประจำถิ่น มีความเชื่อว่าเมื่อบูชาแล้วจะบันดาลให้เกิดโชคลาภ และไม่ได้จำกัดว่าพญาสี่หูห้าตาต้องอยู่เฉพาะที่วัดดอยเขาควายแก้ว แต่มีอยู่ทุกถิ่นที่ทั่วอาณาจักรล้านนา เป็นที่เคารพของชาวล้านนาและทุกคนที่ได้สัมผัสกับตำนานพญาสี่หูห้าตาที่อยากได้มาบูชาเพื่อที่จะได้ผลคือ ทองคำ ตามตำนานกับเขาบ้าง