พรรณไม้หายาก "ข้าวก่ำผา" สมบัติทางธรรมชาติเฉพาะถิ่นไทย

พรรณไม้หายาก "ข้าวก่ำผา" สมบัติทางธรรมชาติเฉพาะถิ่นไทย

นักพฤกษศาสตร์ไทยได้บันทึกการค้นพบพรรณไม้ที่หายากและมีเอกลักษณ์เฉพาะถิ่น ชื่อ "ข้าวก่ำผา" หรือในนามทางวิทยาศาสตร์ว่า 𝘋𝘪𝘥𝘺𝘮𝘰𝘤𝘢𝘳𝘱𝘶𝘴 𝘣𝘪𝘴𝘦𝘳𝘳𝘢𝘵𝘶𝘴 Barnett ซึ่งเป็นสมาชิกของวงศ์ Gesneriaceae 

ข้าวก่ำผาเป็นพืช endemic หรือพืชถิ่นเดียวของประเทศไทย ที่พบเฉพาะในภาคตะวันออกเฉียงเหนือเท่านั้น ทำให้เป็นสมบัติทางชีววิทยาที่มีค่ายิ่ง เนื่องจากไม่สามารถพบเจอได้ที่อื่นในโลก

พืชชนิดนี้มีลักษณะเป็นไม้ล้มลุกอายุหลายปี มีเอกลักษณ์เฉพาะตัวคือการเรียงตัวของใบที่เรียกว่า "anisophyllous" หมายถึงใบที่เรียงตรงข้ามกันจะมีขนาดไม่เท่ากัน ใบมีรูปทรงตั้งแต่รีจนถึงกลม ขนาดกว้าง 3-9 เซนติเมตร ยาว 6-14 เซนติเมตร โดยมีขอบจักฟันเลื่อยซ้อนและแผ่นใบหนาคล้ายหนัง

ดอกของข้าวก่ำผามีเสน่ห์เป็นพิเศษ กลีบดอกเชื่อมกันเป็นหลอดรูปทรงกรวย มีสีม่วงเข้มประดับด้วยเส้นสีขาวตามยาว สร้างความโดดเด่นให้กับช่อดอกที่บานออกที่ปลายยอดหรือซอกใบ

สำหรับตัวอย่างต้นแบบของข้าวก่ำผาได้ถูกเก็บรวบรวมโดย ศาสตราจารย์ ดร.เต็ม สมิตินันทน์ จากอุทยานแห่งชาติภูกระดึง จังหวัดเลย เมื่อวันที่ 20 สิงหาคม พ.ศ. 2497 การค้นพบนี้ได้รับการยืนยันทางวิทยาศาสตร์จาก ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.ปราณี นางงาม แห่งมหาวิทยาลัยนเรศวร ผู้เชี่ยวชาญด้านพืชสกุล Didymocarpus ของไทย

การค้นพบข้าวก่ำผาไม่เพียงแต่เป็นการเพิ่มพูนความหลากหลายทางชีวภาพของไทย แต่ยังเป็นเครื่องเตือนใจถึงความสำคัญของการอนุรักษ์ป่าไผ่และระบบนิเวศในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เพื่อปกป้องพรรณไม้หายากเหล่านี้ให้คงอยู่สำหรับคนรุ่นหลัง

เอกสารอ้างอิง:

Nangngam, P. & Maxwell, J. F. 2013. Didymocarpus (Gesneriaceae) in Thailand. Gardens’ Bulletin Singapore 65(2): 185–225.

หอพรรณไม้ Forest Herbarium - BKF

ข้าวก่ำผา: อัญมณีสีม่วงแห่งผืนป่าเมืองไทย

ท่ามกลางความหลากหลายทางชีวภาพอันน่าทึ่งของประเทศไทย มีดอกไม้ชนิดหนึ่งที่ซ่อนตัวอย่างลึกลับและเปี่ยมไปด้วยเสน่ห์ นั่นคือ ข้าวก่ำผา หรือ Tacca chantrieri ดอกไม้หายากและเป็นพืชเฉพาะถิ่นของไทยที่น้อยคนนักจะรู้จัก ด้วยรูปทรงที่แปลกตาและสีสันอันเป็นเอกลักษณ์ ทำให้ข้าวก่ำผาเป็นอีกหนึ่งความภาคภูมิใจของพรรณไม้เมืองไทยที่ควรค่าแก่การอนุรักษ์

เอกลักษณ์เฉพาะตัวของข้าวก่ำผา

ข้าวก่ำผาเป็นพืชล้มลุกขนาดเล็กในวงศ์กลอย (Dioscoreaceae) มีลักษณะเด่นที่แตกต่างจากดอกไม้ทั่วไปอย่างเห็นได้ชัด ดอกของข้าวก่ำผาจะมีสีม่วงเข้มเกือบดำคล้ายข้าวเหนียวดำ จึงเป็นที่มาของชื่อ "ข้าวก่ำ" ในภาษาพื้นถิ่น และมักพบขึ้นตามซอกหินผาหรือหน้าผาหินปูนในป่าดิบชื้น จึงต่อท้ายด้วยคำว่า "ผา"

สิ่งที่ทำให้ดอกข้าวก่ำผาน่าทึ่งคือ กลีบประดับ (bracts) ที่แผ่ออกเป็นแผ่นใหญ่คล้ายปีกค้างคาวหรือบางคนก็เปรียบเทียบว่าคล้ายหนวดแมว ซึ่งมีสีม่วงเข้มเช่นเดียวกับดอกจริง ขณะที่ดอกย่อยจะรวมกันเป็นช่ออยู่ตรงกลาง และมี ริ้วประดับ(bracteoles) เป็นเส้นยาวห้อยระย้าลงมาคล้ายเส้นไหม ทำให้ข้าวก่ำผาดูราวกับสิ่งมีชีวิตลึกลับที่ออกมาจากป่า

ถิ่นกำเนิดและความหายาก

ข้าวก่ำผาเป็นพืช เฉพาะถิ่น (endemic) ของประเทศไทย พบได้ในป่าดิบชื้นทางภาคใต้และภาคตะวันตกของประเทศ โดยเฉพาะในพื้นที่ที่มีความชื้นสูงและมีหินปูนเป็นองค์ประกอบ เช่น อุทยานแห่งชาติเขาสก จังหวัดสุราษฎร์ธานี หรือบริเวณเทือกเขาตะนาวศรี ด้วยความที่ข้าวก่ำผาต้องการสภาพแวดล้อมที่จำเพาะเจาะจงในการเจริญเติบโต รวมถึงการขยายพันธุ์ที่ค่อนข้างยาก ทำให้ดอกไม้ชนิดนี้จัดเป็นพืชหายากและถูกจัดอยู่ในบัญชีพืชที่ต้องเฝ้าระวัง

ความสำคัญและภัยุกคาม

ความหายากของข้าวก่ำผาทำให้มันกลายเป็นเป้าหมายของนักสะสมพรรณไม้และผู้ที่ชื่นชอบความแปลกใหม่ ซึ่งนำไปสู่การลักลอบเก็บจากธรรมชาติ นอกจากนี้ การบุกรุกทำลายป่าเพื่อขยายพื้นที่เกษตรกรรม หรือการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐาน ก็เป็นอีกหนึ่งภัยคุกคามที่สำคัญต่อถิ่นที่อยู่ตามธรรมชาติของข้าวก่ำผา

การอนุรักษ์ข้าวก่ำผาจึงไม่ใช่เพียงแค่การปกป้องพืชชนิดหนึ่ง แต่ยังรวมถึงการรักษาความหลากหลายทางชีวภาพของระบบนิเวศป่าดิบชื้น ซึ่งเป็นแหล่งที่อยู่อาศัยของสิ่งมีชีวิตอีกมากมาย

แนวทางการอนุรักษ์

เพื่อรักษาข้าวก่ำผาให้คงอยู่คู่ผืนป่าไทยต่อไป การอนุรักษ์ต้องดำเนินการควบคู่กันไปในหลายมิติ:

• การสร้างความตระหนักรู้: ประชาชนทั่วไปควรได้รับข้อมูลและความรู้เกี่ยวกับข้าวก่ำผาและความสำคัญของการอนุรักษ์ เพื่อลดการลักลอบเก็บจากธรรมชาติ
• การควบคุมและบังคับใช้กฎหมาย: หน่วยงานที่เกี่ยวข้องควรเพิ่มความเข้มงวดในการป้องกันการลักลอบค้าขายพืชป่าคุ้มครอง
• การขยายพันธุ์และเพาะเลี้ยง: สนับสนุนการวิจัยและพัฒนาวิธีการขยายพันธุ์ข้าวก่ำผาในสภาพควบคุม เพื่อลดการพึ่งพาการเก็บจากธรรมชาติ และอาจนำไปสู่การปล่อยคืนสู่ป่าในอนาคต
• การปกป้องถิ่นที่อยู่: รักษาพื้นที่ป่าดิบชื้นที่เป็นแหล่งอาศัยของข้าวก่ำผาจากการบุกรุกและการทำลาย

ข้าวก่ำผาคือสัญลักษณ์แห่งความงามและความเปราะบางของธรรมชาติ การที่เราได้รู้จักและเรียนรู้เรื่องราวของดอกไม้ชนิดนี้ จะเป็นก้าวแรกในการร่วมกันปกป้องสมบัติล้ำค่าทางธรรมชาติของไทยให้คงอยู่สืบไป