เรื่องในตอนนี้ไม่ใช่การสอนดูพระเครื่อง แต่เป็นการชวนพิจารณาประวัติศาสตร์จากงานศิลปะโบราณ พระเครื่อง ขุนแผนเคลือบ พระเครื่องทำจากดินเผาเคลือบน้ำเคลือบ เป็นที่สนใจของนักสะสมพระเครื่องเก่าที่เรียกว่าพระกรุ แหล่งข้อมูลในกลุ่มผู้นิยมพระเครื่องล่วนใหญ่เล่าบอกต่อๆ กันมาว่า พระขุนแผนเคลือบ สร้างขึ้นในรัชสมัย สมเด็จพระนเรศวรมหาราช ตำนานเล่าว่า ขุนแผนเคลือบ สร้างโดย สมเด็จพระพนรัตน์วัดป่าแก้ว สร้างเมื่อครั้งที่สมเด็จพระนเรศวรมีชัยชนะในสงครามยุทธหัตถีต่อพระมหาอุปราช
พระขุนแผนเคลือบถูกสร้างแล้วบรรจุลงในพระเจดีย์ใหญ่วัดป่าแก้วหรือวัดใหญ่ชัยมงคล เจดีย์รูปทรงระฆังคว่ำ มีความสูงประมาณ 70 เมตร และสร้างขึ้นในราว พ.ศ. 2135 ขุนแผนเคลือบถูกค้นพบเมื่อมีการพบโบราณวัตถุที่มีคุณค่าที่วัดใหญ่ชัยมงคล มีการพบพระเครื่องพระบูชามากมาย ในจำนวนนั้นมีพระที่ทำจากดินเผาจำนวนหนึ่ง ซึ่งเป็นที่มาของการติดตามแสวงหาของนักนิยมพระเครื่อง
จริงอยู่ว่าไม่มีบันทึกหลักฐานว่าใครคือผู้สร้างพระขุนแผนเคลือบกันและสร้างขึ้นด้วยเหตุผลอะไร มีคำถามหลายคำถามถ้าพิจารณาเรื่องนี้อย่างจริงจัง พระนเรศวร มีพระราชดำริให้สร้าง ? หรือ สมเด็จพระพนรัตน์สร้าง
ถวาย ? , ทำไมต้องบรรจุลงไปในเจดีย์ ? มีการทำแจกทหารในสมัยนั้นหรือไม่ ? ในรูปแบบของการทำพระเครื่อง ทำไมถึงต้องทำเป็นพระเนื้อดินเผา ? และทำไมต้องเคลือบ?
ขุนแผนเคลือบถือเป็น โบราณวัตถุที่มีรูปแบบการสร้าง แตกต่างจาก"พระกรุ"ที่ถูกค้นพบและอ้างอิงว่า เก่ากว่า พระขุนแผนเคลือบ อย่างพระคง พระเปิม พระรอด ที่ทำด้วยดินเผา แต่ไม่ได้เคลือบผิว อาจกล่าวได้ว่าในสมัยนั้น ขุนแผนเคลือบเป็นนวัตกรรมของการสร้างพระเครื่อง ที่ผสมผสานการทำงานศิลปะจากดินเผา มาผสมกับอิทธิพลการทำเครื่องเคลือบสมัยนั้นซึ่งเรารับมาจกต่างประเทศ และมีเตาทำเครื่องเคลือบเกิดขึ้นหลายแหล่ง
หากจะพยายามอธิบายเหตุผลของการสร้างพระแล้วเคลือบ โดยนำปรัชญาการสร้างวัตถุมงคลจากสายพุทธคมทางภาคใต้อย่าง เขาอ้อ ที่มีเหตุผลของการสร้างพระเครื่องที่เคลือบผิวบรรจุกรุมีเหตุผลมาจาก ความต้องการสืบทอดพระพุทธศาสนาไปยังลูกหลานในอนาคต จึงสร้างพระเก็บไว้ในเจดีย์ หรือศาสนสถาน เพื่อรักษา วัตถุที่เป็นตัวแทนของพระพุทธศาสนาไว้ การสร้างพระเครื่องยังเป็นวัตถุมงคลสำหรับผู้นำไปสักการะหรือมีไว้ติดตัว ส่วนที่เคลือบผิวพระ มีเหตุผลเพื่อรักษาพระที่สร้างขึ้นไม่ให้ถูกเวลา ความชื้น ความร้อน ทำให้พระเกิดความเสียหาย การบรรจุในเจดีย์หรือศาสนาสถานก็เพื่อเก็บไว้ให้คนรุ่นหลัง
มาที่ประเด็นหลักของเรื่องตอนนี้คือ เหตุผลของการสร้างพระขุนแผนเคลือบสร้างเพื่อการฉลองชัยชนะของพระนเรศวร จริงหรือไม่ ไม่มีบันทึกชัดเจนว่า เหตุผลของ
การสร้างพระทำขึ้นเพื่ออะไร ทำจำนวนเท่าใด ? ความเป็นไปได้ที่สมเด็จพระพนรัตน์จะเป็นผู้สร้างพระตามตำนานเล่าขานน่าจะเป็นความจริง เพราะท่านเชี่ยวชาญพุทธคม วัดป่า หรือวัดใหญ่ชัยมงคล หรือบางคนเรียกว่าวัดเจ้าพระยาไท เป็นสำนักสงฆ์ที่เคร่งครัดการปฎิบัติธรรมจนมีนิกายของตัวเองที่เรียกว่า "คณะป่าแก้ว" ก็ย่อมต้องมีภูมิปัญญาความรอบรู้และพุทธาคมไม่น้อย
ส่วนเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นหลังสงครามยุข มีหลักฐานที่ระบุถึงสิ่งที่พระนเรศวรมหาราชทรงกระทำหลังเสร็จศึกพระมหาอุปราชตามบันทึกคำให้การชาวกรุงเก่า บันทึกไว้ว่า … พระแสงง้าวของพระองค์เมื่อชนช้างกับพระมหาอุปราชนั้นยังมีปรากฎอยู่จนเสียกรุงศรีอยุธยา ช้างทรงที่ทำยุทธหัตถีชนะพระมหาอุปราชนั้น พระราชทานนาม เจ้าพระยาไชยยานุภาพ แล้วพระนเรศวรทรงพระดำริเห็นว่า คราวนี้คงเกิดศึกใหญ่เปนแน่ จึงให้ขยายพระนครให้กว้างออกไปกว่าเดิม ให้ทำค่ายคูประตูหอรบให้แน่นหนา ผ่อนเสบียงอาหารเข้าไว้ในพระนครเปนอันมาก ปรนปรือผู้คน ช้างม้าให้บริบรูณ์ แล้วจึงให้สร้างพระพุทธปฎิมากรสูง 20 ศอก พระองค์ 1 สำเร็จแล้วก็ทรงบริจาคพระราชทรัพย์บำเพ็ญพระราชกุศลฉลองพระพุทธปฎิมากรนั้นเป็นอันมาก
ถวายพระนามว่า พระติโลกนาถ ... จากข้อความนี้ เชื่อว่าพระนเรศวรทรงสร้างพระหลังเสร็จศึกพระมหาอุปราช เป็นพุทธรูปพระใหญ่ องค์หนึ่งแล้วให้ทำบุญสมโภชน์ฉลองพระด้วย
แนวคิดว่าที่ว่า มีการสร้างพระขุนแผนเพื่อฉลองชัยชนะ ถ้าเป็นเช่นนั้นจริง สมเด็จพระพนรัตน์ซึ่งท่านน่าจะเป็นผู้สร้างแน่ แต่ก็มีเหตุผลที่นักประวัติศาสตร์บางท่านอธิบายเรื่องนี้ในเชิงวัฒนธรรม คือ การสร้างขุนแผนเคลือบ น่าจะเป็นการสร้างเพื่อทำบุญอุทิศให้กับผู้เสียชีวิตจากการศึกตั้งแต่ประกาศอิสรภาพมา มีการรบหลายครั้ง มีผู้คนล้มตายจำนวนมาก จำนวนของพระที่สร้างน่าจะมีจำนวนมากกว่าหรือเท่ากับจำนวนของผู้ที่เสียชีวิตไป ทั้งที่เป็นคนอโยธยา คนพม่าและมอญ ทั้งนี้เพื่ออุทิศบุญกุศลในการสร้างพระสืบทอดพระศาสนาให้ดวงวิญญาณผู้เสียชีวิต
นอกจากบรรพบุรุษของเราจะสละเลือดเนื้อ ชีวิต แรงใจแรงกายรักษาแผ่นดินไว้ ยังรักษาสืบทอดพระพุทธศาสนาด้วย ไม่ว่าพระขุนแผนเคลือบจะสร้างเพื่อละลึกถึงการศึก หรือเพื่อสร้างบุญกุศล ระลึกถึงผู้สูญเสีย ก็ล้วนเป็นเจตนาที่ดีที่จะสร้างสิ่งอันเป็นมงคลให้ปรากฎไว้แก่ลูกหลานในภายหลังถือเป็นเจตนาที่ดีทั้งสิ้น
ข้อมูลจาก
คำให้การชาวกรุงเก่า ฉบับแปลจากฉบับหลวงที่ได้จากเมืองพม่า
วารสารวิทยาศาสตร์ และเทคโนโลยี Vol.25 No.4 (July - August 2017)
สมบัติเชิงพลศาสตร์; การทดสอบการสั่นไหวจากสภาพแวดล้อม; เจดีย์โบราณสถาน; อยุธยา